Shefki Hysa, foto

Shefki Hysa

Shefki Hysa, foto

Nga Shefki Hysa

AROMË ÇAMËRIE

- Ah, mor mik! Nuk kam kohë, të kam thënë, më mbyti puna, - ndjeva në telefon refrenin qaraman.
Sepse më solli ndër mend dikë që s’kisha pikën e dëshirës as ta përfytyroja, i cili, për t’i shmangur shokët, u thoshte shpesh se nuk kishte kohë as për të vdekur. Aty për aty i acaruar ia ktheva:
- E marr me mend që nuk ke kohë as për të vdekur, por mësohu t’i komandosh njerëzit me celular. Shto edhe ndonjë specialist të aftë ose ndonjë administrator të fortë dhe lirohu nga punët e rëndomta. Ti je pronar dhe të duhet vetëm të drejtosh, jo të punosh…
- E di, mor mik, e di, po nuk ecën puna po s’qeshë vetë në krye. Më marrin në telefon nga gjithë Shqipëria. Jam shtrirë nga pak edhe në Kosovë. Kam përgjegjësi të mëdha për klientët e mi, - ma preu psherëtimthi.
- Ke për të vdekur një ditë dhe do të t’i hanë paret kollovarët. Nuk do të kujtohet askush për ty, sikur nuk ke ekzistuar kurrë. Më mirë kujtohu vetë për veten, për emrin tënd. Bëj emër për vajzat, jo vetëm para, - këmbëngula, i pafuqishëm për ta bindur.
- Më prit javën tjetër, do të vij për të montuar nja dy ekspresë, në Tiranë dhe patjetër do takohemi, - tha befas.
Pata përshtypjen se donte të më hiqte qafe. Kështu ma bënte sa herë i telefonoja apo takoheshim rastësisht. Sikur tallej me mua, prandaj shfryva:
- Si të duash, unë ta kam dalë borxhit, por ta dish se ke për të vdekur si mekanik. Dhe vdekjes nuk i dihet, të merr kur nuk e pret…
- Ah, mor mik, e di, po puna s’bën dot pa mua…
- Si ta kesh qejfin, or punëtor i përjetshëm! – gjakosa buzën dhe ia mbylla telefonin pa u përshëndetur.
E dija që nuk do ta mbante fjalën.
- Eh, mor Namik Mane! Ia paske shitur edhe ti shpirtin shejtanit, - iu hakërrova vetes, në pamundësi t’i turresha atij.
Më vinte maraz që nuk arrija ta shkëpusja dot nga puna e përditshme e punishtes së kafesë. Diku në Durrës, në një rrugicë të shtrembër, të paasfaltuar, në katin e parë të një dykatsheje të vjetër, gjendej punishtja e mikut tim, poetit të harruar Namik Mane. Për të hyrë brenda kaloje në një derë të ndryshkur hekuri, në një korridorr të ngushtë dhe përmes dy të ndarave, njëra e vogël, me raftet e ekspresëve të përdorur, që prisnin të riparoheshin, dhe tjetra salla e madhe e mullirit, ku piqej, bluhej e paketohej kafeja allaturke dhe ajo ekspres. Aty, midis ajrit të lagësht dhe tymit, paketohej edhe sheqeri në ato qeskat me mbishkrimin "Mike". Unë nuk duroja dot gjatë aty brenda, dimër ose verë të ishte. Më çante hundët afshi i kafesë, më thernin kockat prej ftohtësisë së asaj perandorize të vogërreme, me të cilën mburrej me të drejtë miku im, sepse, pavarësisht nga shëmtia, e sillte aq të madh fitimin.
Vendosa ta harroj mikun dhe krijimtarinë e tij, megjithëse më vinte keq për vlerat e vyera që fshihte në shpirt, ky bashkëkohës dhe shok i ngushtë i shkrimtarit të shquar Bilal Xhaferri. Doja t’ia vilja ato vlera, mirëpo, mesa duket, s’qe e thënë. Dhe e flaka diku në një humbëtirë të kujtesës.
- E, mor ti, varfanjaku i përjetshëm, pandehe se ta hodha prapë?! – ndjeva një zë të njohur përzier me krismën e derës që u hap rrufeshëm.
Vetëtimthi m’u përplas në cep të syrit silueta e Namik Manes. E kishte mbajtur fjalën. Vonë vërtet, po më mirë vonë se kurrë.
- Barbarisht hyhet në zyrat e shtetit, o njeri i mbrapshtë?! – iu gërmusha hareshëm i befasuar, ndërkohë që pamja e tij e shëndoshë, babaxhane, sikur ma zbuti në një grimëherë mërinë e mbetur diku në thellësi të shpirtit.
- Ha, ha, ha! Ku pyesim për shtet ne! Aq sa pyet shteti për ne, na mbledh taksat dhe aq… Shtet që të lë pa bukë…
- Dikur dridheshe prej shtetit, zotrote, tani je trimëruar ca si shumë se të shoh që je trashur në trup, je majmur e të skuqin surrati e tulla e kokës. Mbase nuk je trashur edhe nga trutë, or miku im? – e ngava për t’ia prerë hovin.
- Epo s’ bëhej shaka me atë shtet. Të hiqte kokën shteti i djeshëm komunist. Ai shtet më internoi për vite të tëra në kënetën e Hamalles. Ma gllabëroi rininë balta. E qepa gojën dhe shpëtova kokën… Sa për shtetin tuaj demokrat, rroj njëmijë vjet unë…
U përqafuam. Ishte e kotë t’i mbaje inat vrullit të tij. Fytyra i pasqyronte mirësi. E vura re me bisht të syrit tek i rëndoi rënkueshëm karriges. Duhet të ishte shumë mbi peshën normale. Jeleku i tij i hirtë, si jelek tip antiplump, mezi e përmblidhte tërë atë krahëror shpërthyes. Vuante nga tensioni i lartë dhe nga zemra. Dhjamosja e tepërt e indeve të trupit mund t’i shkaktonte edhe ndonjë infarkt dhe t’i linte shëndenë kësaj bote, megjithëse ilaçet i mbante kurdoherë me vete për çdo të papritur. Kështu i shëndoshë dhe i tejdhjamosur pati qenë edhe dajua im dhe vdiq në mes të rrugës. Plasi në vend. Prej infarktit a hemoragjisë cerebrale, ku ta dish…
- Mbete me një libër, o derëbardhë! Ia harruam edhe titullin atij, pas kaq vjetësh heshtjeje, - i thashë si me shaka për të fshirë nga vetja atë ndjesi të frikshme që më shkaktoi pamja e trupit të tij tepër të shëndosë për moshën mbi gjashtëdhjetëvjeçare.
- Një libër vërtet, por ishte libër ama, jo llafe, si puna e këtyre vëllimeve me bejte që botohen sot.
- Në mos gaboj, "Pjergulla e lotëve" titullohej vëllimi yt poetik?
- Po.
- Sidoqoftë, nuk hahet të heshtësh kaq vjet. Kur e harrova unë, shoku yt, poetin Namik Mane, ç’pyet për të tjerët…
- Nuk më harron ti, jo, për të tjerët punë e madhe!
- Më lodhe, or mik, mezi u bëre gjallë. Dua s’dua do të të harroj, o i harruar, - theksova i kapitulluar.
- Ore, po më çmendën telefonat, ore! Klientela lumë, nga Jugu në Veri. Nuk marr dot as frymë rehat, më beso. Ndihmësit e mi, nipat, dhëndurët, nuk ia kanë marrë akoma dorën mirëmbajtjes së ekspresëve dhe më duhet të rend vetë gjithandej, gjer në Kosovë. U çmenda, më beson?
- Të të besoj?! Po a i zihet besë një milioneri si ti, që nuk di ku t’i fshehë paratë, që ka mbushur edhe boshllëqet poshtë pllakave të dyshemesë me kartëmonedha?
- Hë të keqen, më beso, se nuk jam aq i pasur. I kam të mëdha edhe shpenzimet.
- E marr me mend, xhepat e jelekut i ke kurdoherë fryrë për t’i zbrazur nëpër restorantet më të mira për mish, peshk e raki.
- Jo, rakinë nuk e pi më, thonë se të dhjamos. Tani pi verë.
- Shkon edhe nëpër motele, besoj.
- Nëpër motele jo, megjithëse burrë jam, - qeshi ai. – Nuk të besohet?
Dhe zuri të më tregonte një rast se si njëherë një bukuroshe nga ato biondet vagabonde, që udhëtonte me të në makinë, urdhëroi shoferin të ndalej pranë një moteli. Shoferi i hodhi një vështrim pyetës nëpërmjet pasqyrës. Shiko rrugën, drejt, iu përgjigj me nojma ai. Biondja e përsëriti urdhrin, por shoferi ia preu shkurt se zbatonte vetëm urdhrat e drejtorit. Ishte shofer drejtori e jo shofer zonjash.
Tek e fundit i falet, sikur të shkojë ndonjëherë edhe në motel, mendoja teksa dëgjoja rrëfimin e tij. E dija që ishte vejan. I kishte vdekur gruaja disa vite më parë, duke e lënë me dy vajza, tashmë të rritura. Le që biznesmenët e kanë një mënyrë argëtimi të shkuarit nëpër motele.
- T’i lemë llafet e tepërta se janë fukarallëk në këtë zyrë të rehatshme, qoshezë burokrati. Me vrap e në restorantin më të mirë që ka Tirana. Se edhe ju, kryeqytetasit, ua dini lezetin lokaleve.
- Shkojmë në shtëpinë time, mbase do të bisedojmë më qetë, - brofa unë.
- Në shtëpi? Nuk do të jemi më të lirshëm në një restorant? – u druajt ai.
- Në shtëpi! Sado të varfër, edhe ne, letrarët, i kemi pesë gjëra të mira për mysafirët e rrallë.
Namiku ngriti supet i çarmatosur, por unë s’u tunda nga imja. Kishim qenë sa herë me të nëpër lokalet më të mira të Durrësit, buzë detit, në dimër kur rrokulliseshin pambarimisht dallgë të gjata si rrungala kuajsh të bardhë në plazhin e Currilave dhe në verë, kur vala shtynte valën e i lëpiheshin si mace të egra rërës së butë të brigjeve. Kishim bredhur edhe nëpër pikat turistike të Tiranës, bregut të liqenit dhe në malin e Dajtit, kur ai mbante mbi krye kurorën e blertë të pranverës dhe atë thinjoshen prej bore të dimrit. Edhe në shtëpinë e Namikut kishim qenë shumë herë, madje e kishim gdhirë me të ngrëna e të pira dhe duke treguar e ritreguar bëmat e dikurshme të Bilal Xhaferrit. Në shtëpinë time nuk kishim qenë asnjëherë, thjesht sepse unë vonë jam bërë familjar.
Ndërkohë kishim dalë në oborrin e madh të ndërtesës së Kuvendit të Shqipërisë, të mbuluar nga pishat e buta shtatlarta, që sitnin diellin dhe na e hidhnin në trajtën e një pluhuri të artë nëpër trup. Ishte fillimvjeshte dhe gjethet e pemëve ishin praruar, këputeshin e binin një nga një mbi asfalt. Frynte një puhizë dhe rrezet e diellit na piklonin vështrimin. Në atë çast u ngjanim, pak a shumë, kërkuesve të arit, me të vetmin ndryshim se ne gjurmonim thesaret e shpirtërave njerëzorë.
Te kthesa, ku takohej rruga me bulevardin, përballë "Rognerit", na priste furgonthi i Namikut, mirëpo ne zgjodhëm lëvizjen më këmbë buzë bregut të blertë të lumit të Lanës.
- Ti je djalë i mirë, - tha befas Namiku, duke hedhur pas shpatullave atë përhumbje meditative që të zgjonte vjeshta përqark.
- E di.
- Edhe i mençur. Ke bërë shumë përpara që kur të kam njohur.
- Po.
- Por nuk ta dinë të gjithë.
- Edhe këtë e di. Miku i gjithkujt, miku i askujt.
- Erdhën dhe më thanë të mblidhemi dhe ta hedhim në gjyq. T’ia heqim të drejtën për të studiuar figurën e Bilal Xhaferrit.
- Po…
- Dhe unë u thashë jo! Se sot jemi demokraci, se kanë të drejtë të jetojnë të gjithë dhe jo vetëm ata, si dje; se ai i bëri gjërat ashtu siç dinte t’i bënte. Mjafton që i bëri, kur askush nuk e mori guximin t’i bënte, as ata. Kapërceu dete e oqeane dhe solli i vetëm nga Amerika eshtrat e Bilal Xhaferrit. E zhvarrosi nga varri i harresës ku e kishin groposur censorët e diktaturës dhe e ngriti në lartësitë që meritonte. Ka bërë punë titanike me shtëpinë botuese dhe shoqatën "Bilal Xhaferri" dhe me revistën "Krahu i shqiponjës". E përse t’ia mohojmë tërë këto?!
- Dhe ata nuk të dëgjuan. U përpoqën të më kundërvinin shtetin dhe ambasadën amerikane, por nuk ia arritën se kisha zbuluar një mal me punën time. Dhe mali nuk shembet aq lehtë.
- Po, mali nuk shembet. Dhe ai mal ishte vepra e shkrimtarit të jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferrit. Mjafton kryevjersha e tij "Baladë çame" dhe ai mbetet mal mbi male. Dhe guxoi ta publikonte në ato vite.
- Po. Në vitet e diktaturës. E kam parë me sytë e mi të botuar, duke shfletuar koleksionet e gazetës në Bibliotekën Kombëtare. Dhe më ka lënë mbresa të jashtëzakonshme ajo kryevjershë si një himn i martirizimit të Çamërisë, himn i papërsëritshëm, si "Marsejeza".
- Aman, or mik, mos m’i nga plagët, mos ma lëndo shpirtin më tej, se kur e kujtoj Bilalin më dhemb vetë jeta ime. Thonë se e vrau cmira e shkrimtarëve. Jo, or mik, tërë shkrimtarët e donin Bilalin, tërë lexuesit e nderonin. E vrau ideologjia e kohës, sigurimi i shtetit.
- Sigurimi i shtetit?! – u çudita.
- Po, po, sigurimi i shtetit. E përndiqnin pas e larg. I kishin sajuar edhe dosje. Bilalit i ra në vesh dhe u arratis për në Greqi e më vonë mërgoi në Amerikë… Iku për të shpëtuar kokën dhe jo për të shprehur disidencën e vet, siç shkruajnë.
- Do ta kishin burgosur, po të kishte qëndruar? – u bëra kureshtar.
- Patjetër!
- U tregua largpamës, qerratai, që u arratis, - fërkova duart.
- Se mos vetëm në atë rast. Bilali ishte natyrë e shkathët, megjithëse i heshtur dhe vazhdimisht i menduar. Vetëm me mua hapej. Të shihje si shpërthente pasioni i tij. Eh, mik i dashur! – tundi kokën me nostalgji Namiku.
- … …?!
- Aman, or mik, të thashë, mos m’i lëndo plagët!
- Epo me vete nuk të lë t’i marrësh tërë këto mbresa. Hiqe nga mendja! – ia preva.
- Aman, të keqen! Ç’të të rrëfej më parë. Nuk e di ti sa të vështirë e kam. Ti e di që quhej Bilal Hoxha, stërnip i dijetarit universal, Hasan Tahsinit, që u lind në Ninat të Konispolit, që babanë e tij, Xhaferr Hoxhën, e pushkatuan si nacionalist, si antikomunist. Po ç’bëri Bilali? Në vend të mbiemrit Hoxha përdori si mbiemër letrar emrin e babait të vet. Pra, u vetëquajt Bilal Xhaferri, duke përjetësuar emrin e babait të pushkatuar. Këtë e dinin edhe ata.
- Çfarë guximi!
- Vërtet, guxim prej të marri. Dhe ishte aq i mençur! – psherëtiu dhe biseda iu këput papritur, sikur filli i saj të ishte litar që mbante varur peshën e mendimit dhe qenien e Namikut, i cili të krijonte idenë se po rrëzohej dhe humbiste në një nga honet e frikshme të harresës.
- Lum si ti që ishe shoku i tij! – theva heshtjen unë, me dëshirën për të mbajtur gjallë zjarrin e bisedimit dhe atë çast, sepse m’u duk vetja si shpëtimtarët, që hedhin një grep a një litar tjetër ku të kapet i këputuri për të mos u copëtuar në greminë.
Ecnim në të kundërt të rrjedhës së turbullt të Lanës. Dëgjohej e vrazhdë vetëm gurgullima këmbëngulëse e ujit. Namiku heshti sa heshti, pastaj filloi të fliste i tensionuar si njeriu që tashmë i ka shpëtuar për qime rrëzimit. I vura veshin me vëmendje të folurës së tij hope-hope, me ngërçe. Dukej sikur recitonte apo lexonte me pasion një ditar kujtimesh. Tregonte se si me Bilalin i gdhinin netët duke rrahur mendime dhe duke shkruar poezi me frymë revolte, megjithëse ditët i shkrinin në parcelën me lakra, ku të mbante lidhur balta si pranga, ku lindnin vajet e nënshtrimit dhe të shkurtonte jetën shati e lopata, ku prej zemërimit gjuanin me shkelm mbi lakër, si mbi kokë të mbretit robërues. Me vjershat rebele, ashtu idealistë siç ishin, ëndërronin të botonin një vëllim poetik të përbashkët me titullin "Një siluetë në errësirë". Kështu titullohej një prej poezive me vargjet:
"Unë do ju shfaqem në errësirën me mjegull,
profil i ngritur plot dhembje dhe përbuzje.
Për mua s’do ju tregojnë gjë yjet,
as erërat,
as shndritjet e bronxta të siluetës sime.
Për mua do dëshmojnë vetëm plagët e mia,
për mua do dëshmojë vetëm vdekja ime"…
Ndërkaq arritëm në shtëpi dhe hymë drejt e në studio. Namiku u shemb i fundosur në një kolltuk dhe mezi mbushej me frymë. Fytyra dhe koka e zbathur prej flokëve i kuqëlonin tej mase. Piklat e djersës në ballë i farfurinin prej neonit që sapo ndeza, për të larguar mugëtirën e perdeve të rënda prej atllasi të kaltërremë. E shihja me bisht të syrit, teksa largoja dosjet nga tryeza e kompiuterit dhe më drithmonte mendimi se mos pëlciste si tollumbace tërë ai gjoks gulçues. Por jo. Nuk thonë më kot se jeta e robit është në dorën e Zotit dhe vetëm Ai e di se kur ta merr. E mblodhi veten shpejt, u rehatua dhe filloi të këqyrte me kureshtje raftet me libra.
- Ama, goxha bibliotekë paske! Nuk e ndave kurrë jetën nga librat, megjithë varfërinë që nuk i shqitet intelektualit, - vërejti Namiku.
- Epo unë, për fat të mirë a të keq, i jam kushtuar tërësisht krijimtarisë letrare. Dhe ti e di se librat në Shqipëri, ta hanë edhe kafshatën e fundit, - nëpërdhëmba psherëtimthi.
- E di, mor mik, e di, prandaj hoqa dorë nga botimet dhe iu kushtova biznesit. Të lashë edhe ty, të lashë të vetëm...
- Të shkuara të harruara! – ia preva shkurt pa aspak dëshirë për të rikujtuar aventurën tonë të dikurshme, për t’u bërë botuesit e parë shqiptarë të epokës së re paskomuniste.
Namiku qeshi me thartimin e fytyrës sime, ndërsa unë u mugëtova edhe më, madje edhe në shpirt. Nuk e dhashë veten se e kisha mik, në shtëpi, megjithatë nuk mund t’ia falja braktisjen.
- E ndiej me zemër pezmatimin tënd, më beso, por ja që u frikësova. Të kujtohet dita kur po ngarkonim në makinë letrën tipografike, që ai tipografi e kishte fshehur te bunkeri prapa shtëpisë së vet? Po mendoja se mbase ishte letër e vjedhur në ndonjë magazinë shtetërore. Dhe befas kaloi aty pranë një furgon policie. Kaloi fare rastësisht. Ama, unë u tmerrova. Më trembi mënyra se si punonim. Vetëkuptohet se ishte e vetmja për të fituar diçka në atë periudhë gërmadhë, pas shembjes së diktaturës. Ashtu vepronin të gjithë, mundoheshin të arnoheshin. Por ja, unë nuk mundesha. I jam druajtur një jetë të tërë hijes së shtetit komunist dhe druhesha ende edhe prej shtetit të ri. Por jo se jam frikacak. Dhe ia mbatha jashtë shtetit. Kjo ishte e tëra dhe më dhemb shpirti, - shpjegoi Namiku me keqardhje, si të donte të më lehtësonte sadopak lëndimin e madh që më kishte sjellë ortakëria me të.
- Të thashë njëherë, të shkuara të harruara! – përsërita qetë-qetë, në pamje. – E rëndësishme është që ty të eci dhe nuk je i huaj, je miku im. Thuaj shyqyr Zotit!
- Të mos qahem. Me lodhje, vërtet, por fitoj. Veç ta dish sa kam vuajtur jashtë shtetit. Do t’ia dëshmoj edhe dhogës së varrit.
- Je munduar shumë?!
- Munduar, thotë! Kam punuar si skllav dhe më kanë trajtuar si skllav. Një jetë prej skllavi, si në Shqipërinë komuniste edhe në dhe të huaj. Refugjatë të përjetshëm mbetëm ne, çamët, të vuajtur, siç thotë një shprehje, si çifuti në shkretëtirë. Pasi na dëboi greku nga Çamëria, përfunduam një gjysmë shekulli refugjatë në atdheun tonë, në Shqipëri, megjithëse mes njerëzve të një gjaku, shqiptarë mes shqiptarëve. Njëlloj edhe në emigrim, në shtetet e huaja, ku u degdisëm për një jetë më të mirë dhe gjetëm skllavërimin. Eh, jetë ferri! – shfryu dëshpërimthi Namiku.
Unë heshta i stepur, i pagojë përballë atij ferri të mbidheshëm që kujtonte miku im. Ferr këndej dhe ferr andej, sikur kjo jetë paskësh qenë vetëm për ata. Pushoi një hop edhe Namiku, pastaj filloi të rrëfente detaje të jetës në emigracion, për revoltën që ndrydhte në shpirt me mendimin të fitonte sadopak dhe të kthehej për t’i investuar pranë shtëpisë së tij, në Shqipëri.
Rebelimin, netëve në dheun e huaj, e shndërronte në vargje poezish: Deti rreh egër brigjet e Shqathos (një ishull i Greqisë) dhe unë këtë tokë me grusht e godas. Kam të drejtë njëqind herë më shumë se Dari i Persisë, që urdhëroi detin ta rrihnin me kamzhik, pas disfatës, kur humbi gjithë flotën në betejën e lashtë greko-persiane të Dardaneleve. Dëgjoj vajin e nënave shqiptare që qajnë telefonave për bijtë, që treten këtyre brigjeve të dheut të huaj. Vaji i tyre është njëmijë herë më i dhimbshëm se i Hekubës për djalin e saj, Hektorin, vrarë prej Akilit…
Ky ishte, pak a shumë, thelbi i njërës prej vjershave, ashtu siç ma zuri veshi mua, në atë atmosferë rrëqethëse të krijuar prej atij rrëfimi trishtues.
Namiku vazhdonte të fliste dhe mendja ime, e intriguar prej dëshmive të tij, vorbullonte e dallgëzonte një mllef të paparë ndaj politikës servile që ndiqte shteti ynë, me shtetet fqinjë, i drejtuar nga ata. Dhe tek imagjinoja se sa i pafuqishëm është njeriu në vendin tonë, këlthisja me vete: "O Zot, mbroji shqiptarët e varfër!"
- Edhe në Itali, vështirë, si në Greqi, për ne shqiptarët, - turfullonte Namiku.
- Vështirë?!
- More, si të ishim të mallkuar!
- Çudi!
- S’ka çudi, derisa na udhëheqin po ata.
- Po ata! Dikur, dje dhe sot…
- Edhe nesër, miku im, në jetë të jetëve, po ata.
- Ne dhe ata! Ata dhe ne. Një det i madh përçmimi midis. Nuk ka për të bërë krye kurrë ky vend, - psherëtiva pesimist.
- Kurrë! Ne punojmë dhe ata, të pandershmit, përfituesit, mashtruesit, mafiozët shfrytëzojnë gjithçka, njëmijë mënyra e marifete për ta mbajtur të zaptuar këtë vend. Korrupsion i gjallë Shqipëria, or mik!… Nuk e ngre më kot ndonjëherë zërin bota… Më kupton?… Të pandershmit dinë të paguajnë, t’i hedhin lumë milionat e fituara pa djersë, të korruptojnë, jo shaka… Dhe këtë e bëjnë për të patur superfitime, për pasuri e për pushtet, për të gllabëruar gjithçka, si oktapodi prenë e vet… I kanë blerë, i kanë të tyret të gjitha pushtetet: Legjislativin, Ekzekutivin, Gjyqësorin dhe Shtypin… Kudo të dalin përpara ata… E ku të ankohesh?!… Unë mbahem gjoja për biznesmen, po të them të vërtetën nuk shoh askund konkurencën e ndershme, bashkëpunimin e bizneseve, siç pretendojnë… Nuk e dalloj dot as tutje në horizont atë shoqëri demokratike që ëndërrova… Mos harro, unë një jetë të tërë i persekutuar, or mik!… Ne mezi rrojmë dhe ata çuditërisht pasurohen në kurrizin tonë… Ne skllevërit dhe ata padronët… Na rroftë intelektualiteti, ne!… Ata nuk kanë nevojë për të qenë as të fortë fizikisht e as të mençur. U mjafton fuqia dhe mençuria jonë. Ata vetëm prijnë dhe nuk duan t’ia dinë se mund të na hedhin edhe në greminë. Vdesim ne, jo ata!… Ke parë kështu ti?! – brofi Namiku.
- Eh!… Zoti na shpëtoftë nga ata! – ofshava.
- Mbase, në botën tjetër! - tha prerë Namiku, me një ton lemerisës.
- Botë e keqe! – mërmërita.
- E keqe thua?!… E çmendur fare!… Mos pyet si sillet bota me shqiptarët e varfër… Siç sillej ish-diktatura, në mos gaboj… Nuk e di nëse liderët e atyre vendeve që thonë se na duan, do t’i kthejnë sytë ndonjëherë nga ne, të na shohin si të nënës, jo si të njerkës, - tha mëdyshas Namiku.
- Jo! – i thashë. – E pse ta bëjnë këtë?! Nuk besoj se janë Krishtër e as budallenj… Ta them me siguri matematike: bota nuk do t’i kthejë kurrë sytë nga ne, shqiptarët. Ne do t’i kemi sytë kurdoherë te bota…
- Atëherë, mbase na duhet të ndreqemi njëfarësoj me veten, me njëri-tjetrin. Ta njohim, ta ndihmojmë, ta duam, ta respektojmë shoku-shokun, pastaj t’i kthejmë sytë nga bota… Mund të arrihet diçka e tillë? - filozofoi Namiku me vështrimin ëndërrues të tretur diku brenda qenies.
- Naivitet, utopi, ëndërr… Sheh ëndrra me sy hapur, or mik!… Teorikisht, po! Në praktikë: ne dhe ata, djajtë politikano-biznesmenë që kanë uzurpuar Shqipërinë!… A nuk the më parë kështu?… Ne të përçarë, ata, grusht në kokën tonë… Të paktën gjer tani, sepse ata e kanë bërë për vete edhe Amerikën, edhe Evropën, - theksova i pashpresë.
Po mendoja se edhe lidhjet me botën i gëzonin ata… Diplomacinë e saj e merrnin me të mirë, e përkëdhelnin, i premtonin e ç’nuk i premtonin dhe luanin me të si të ishte kukulla e tyre, kur mundeshin… Dhe kur bota u zemërohej lajkave e mashtrimeve që i bënin, përuleshin, përgjunjeshin e luteshin me frikë e servilizëm, si të gjithë besimtarët e rremë para idhujve të tyre…
- Po qe kështu, vazhdo të ruhesh nga ata… Nuk do të t’i falin as shkrimet kundër, - qeshi Namiku.
- Mundet, - qesha edhe unë.
Ndërkohë tryeza ishte shtruar në dhomën tjetër. U ulëm ballas.
- Verën e ke të kuqe, siç e dëshiron. Verë Delvine, Leskoviku apo nga Tushemishti i Pogradecit, parajsa e vockël tokësore e ngritur mbi burime uji të mrekullueshëm. Ta dish, ma kanë dërguar Tit Tasellari me Nuçin, miqtë e mi, nga viset e Lasgushit e Mitrushit, - u krekosa gjithë humor.
- Mor, të gjitha llojet do t’i provoj.
- Edhe rakinë?! – e ngava. – Kemi përpara raki rrushi Konispoli, Përmeti, Skrapari dhe raki mani nga Boboshtica e Korçës. Kemi vodkë Ukraine, shampanjë Marseje, disa lloje birrash, uiski e më the të thashë nga bota.
- Kështu bollëk paçim përherë! Dhe bota na paftë me sy tjetër! Gëzuar! Unë me verë. Dhe plaçin ata! - tringëlliu gotat Namiku.
- Gëzuar, or mik! Dhe suksese edhe në krijimtari, si në biznes, - e urova.
Ai e ktheu me fund dhe iu turr mishit të qingjit ardhur nga Gramozi i Kolonjës. Ishte hamës, jo shaka, si gjithë njerëzit e punës. Unë e nxisja t’i shijonte tërë llojet e ushqimeve dhe pijeve. Ndieja kënaqësi tek e shihja me aq oreks, njëlloj si për veten.
- Provo troftën e Bistricës dhe Koranin e rrallë të liqenit të Pogradecit. Edhe krap prej Drinit të Bardhë, edhe ngjalat e Karavastasë, - s’i ndahesha unë.
- Mor, ha për vete ti, se unë i përlava të gjitha të mirat, - qeshte Namiku.
- Jam ngopur unë, po i shijoi dreka mikut.
- Uh, të shijuar! Veç të kisha edhe pak aromë Çamërie! Kishte shkruar një vjershë i ndjeri Bilal me një titull të tillë dhe thoshte pak a shumë:
Ne jetonim atje ku shushurinte osaka,
atje ku lulëzonte lule sparta, spartilja,
jetonim pranë malit ku lulëzonte lofata,
ku sheshet i mbulonte si borë luledelja.
Kur nëna në mbrëmje ngrinte kapakun e kusisë
gjella jonë avullonte erë gjalpi të freskët,
erë dehëse kanelle,
erë mishi qingji të njomë.
Kështu tërë vitin, nga dimri në verë,
vendi ynë ndërronte aromë:
erë dehëse kanelle,
erë mishi qingji të njomë…
- Poezi e Bilalit?! – shpërtheva i paduruar.
- Po, Po! Poezi e tij… Eh!… Ja, ky ishte Bilal Xhaferri… A e kupton se ç’kemi humbur, or mik, me arratisjen e tij?… Dhe nuk e mbështetën si duhet as shqiptaro-amerikanët… Mbase nuk e kuptuan, mbase ishin si ata dhe e shmangën qëllimisht, ku ta dish…
- Poezi e bukur, - vërejta unë.
- Dhe u thashë njëherë shqiptaro-amerikanëve, më saktë njërit, të parit të tyre: "Ua dërguam Bilalin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë"... Nuk u erdhi mirë nga fjala ime… Mbase janë si ata…, - shtjelloi Namiku fillin e arsyetimit të vet.
- Mbase janë të një stani me ata, ndoshta vëllezër a ambasadorë që punojnë për ata, s’ka rëndësi… Për mua ajo poezia ishte e bukur, - përsërita.
- "Aromë Çamërie"? E bukur, vërtet. E pabotuar. E kam ruajtur dhe do ta sjell ta botosh në revistë, bashkë me variantin e plotë të poemës "Mjegulla", botuar e pjesshme gjer tani.
- Mrekulli! Sa më shpejt. Edhe tregimet e tua.
- Edhe tregimet e mia. Gëzuar! Dhe ta dish se veç kënga më lypset tani. A nuk ia marrim njëherë, ashtu shtruar, çamiko? - shpërtheu befas Namiku.
- Si të duash, por unë nuk ia them për këngë.
- Eh, mor mik, sa ma trazojnë shpirtin këngët, sidomos këngët e pikëlluara të këtij populli të vuajtur në jetë të jetëve, këngët çame. Mbaj mend se mbrëmjeve e gjer natën vonë, kur ndizeshin yjet, atje në mërgim, në shpirt më flakëronte një mall përvëlues për familjen dhe tërë njerëzit e mirë që kam njohur, për Atdheun. Bile aty në mërgim kam ndier se fjala Atdhe ka një kuptim madhështor. Më përfshinte të tërin nostalgjia dhe e gdhija duke kënduar. Këndoja tërë këngët e pikëlluara. Nuk e di pse, por këndoja e këndoja. Mbaj mend se një mëngjes më thirri pronari i alarmuar dhe më tha se mbrëmë paskësha qarë. Jo, i thashë, kam kënduar. Paske qarë, mor, paske qarë me kuje, këmbënguli ai aq sa u habita edhe vetë dhe mendova se mbase kisha qarë. Mbase kisha qarë tërë ato net, në vend që të këndoja.
- S’është ndonjë çudi. Thonë se njeriu, prej merakut, ndonjëherë qan edhe në gjumë, vetëkuptohet njeriu i mirë, jo ata, - thashë unë me të qeshur.
Qeshi edhe Namiku, duke pohuar se ata nuk i dinë as kuptimin fjalës lot dhe jo të lotojnë. Zakonisht pikëllohen zemrat e ndjeshme dhe jo ata pa zemër.
Vonë, mbasdite dolëm rishtas rrugëve të Tiranës. Dielli ende nuk kishte perënduar dhe halat e gjelbra të pishave shushurinin lehtas prej erës dhe sitnin përmbi ne prarimin e rrezeve. Ashtu, nëpër atë mori grimcash ari që farfurinin ajrin mbrëmësor, ne vazhdonim t’u ngjanim nga pak kërkuesve të atij metali të rrallë, aq të shtrenjtë për ata, të eturit për pasuri e pushtet, megjithëse ishim thjesht kërkues të floririt shpirtëror.
Eh!… Mendova se edhe sikur të bëheshim gjeologë e të zbulonim dikur diku ndonjë minierë ari, pas shumë e shumë stërmundimesh, pasi ta nxirrnim në dritë mineralin e ta përpunonim do ta gëzonin po ata… Do të ishte luksi më i çmuar, më i lakmuar për ata, ish-pushtetarët-shtetarë, ish-spiunët-spiunë dhe tërë ajo tufë mafiozësh e shërbëtorësh të tyre, hajdutë e kriminelë, që tashmë ishin pjesë e politikës shqiptare… Veç telashet do të trashëgonim ne…
Më në fund u përqafuam dhe u ndamë. Si përherë të përmalluar. Premtuam se do të takoheshim më shpesh e më shpesh, derisa të zbulonim atë formulën magjike të alkimisë, që e shndërron gjithçka në ar. Dhe arin do ta bënim dhuratë për ata, veç ne të mbeteshim nga pak të qetë edhe për hallet tona letrare.
- Namik, telefonomë, kur të mbërrish në Durrës, - i bëra zë, kur ishte pranë makinës, megjithëse e dija se do ta rrëmbente puna dhe menjëherë do të më harronte.
- Ah, mor mik, do të ma marrë shpirtin puna mua, jo Zoti. Ta dish, që tani po të harroj. Sa hypi në furgonçinë dhe si me magji më mbysin andrrallat, ma zë frymën puna dhe i harroj të gjallët. Jetoj veç për ato dreq sende, që vërtet më sjellin të mira materiale, por ma hanë shpirtin…
- Kujdes se mos përfundosh si ata, - e shpotita.
- Si ata?! Mbase… megjithëse e di me siguri se nuk më pranojnë përkrah. Si te ai tregimi i Hazis Nesinit, humoristit të shquar turk. E ke parasysh, besoj, atë personazhin që donte të hynte në mafie… Jemi tjetër brumë, ne! Jemi mbrujtur me aromë Çamërie. Aroma e rrallë e vendlindjes sonë të mrekullueshme, or mik.
- Kujto aromën e Çamërisë dhe telefonomë!
- Do të lidhemi.
- Në tridhjetegjashtë gusht?!
- Patjetër. Edhe po të mos duam ne, na bashkojnë ata. Se ata nuk bëjnë dot pa ne. Kije vath në vesh, - tundi dorën Namiku dhe makina u nis.
Ne dhe ata!… Të ndershmit dhe të pandershmit!… Të pandershmit, kudo nëpër botë… Të pandershmit dhe ajo rrjetë aleancash e padukshme, si rrjetë merimange gjigante ku ka ngecur jeta njerëzore… Aty për aty sesi më vetëtinë në mendje vargjet e një poezie të një poeti çam:
Këtë Tokë,
Njerëzit e ndershëm
E mbajnë mbi supe.
Janë lodhur…
Të pandershmit
Kanë dyfishuar peshën e Globit.
Të ndershmit,
Që nga Atlasi e deri më sot,
Si hamallë ngarkuar,
Ende s’janë shkarkuar
E mendohen, e mendohen…
A ta lënë Globin të bjerë
E të bëhet copë-copë
Apo Globin e të pandershmit
Mbi supe t’i mbajnë ngarkuar?!…
Të ndershmit dhe të pandershmit!… Ne dhe ata… Vërtet, ata nuk bëjnë dot pa ne, m’u kthjellua befas mendimi. Si të kundërtat e një binomi. Dhe detyrimisht unë e Namiku gjithmonë do të jemi ne përballë me ata nëpër vorbullën e asaj shtjellës vigane, korrupsionit, që e ka ngërthyer magjishëm jetën shqiptare… Të pakorruptuarit ballas të korruptuarve dhe korruptuesve…
Tashmë furgonçina ishte zhdukur dhe kisha mbetur midis rrjedhës së mbytur të Lanës dhe rrjedhës trallisëse të makinave që nxitonin e nxitonin dhe më përplasnin në fytyrë smogun: aromë e rëndë benzine dhe nafte të djegur. Trafiku rëndohej vazhdimisht mbrëmjeve në Tiranë. Rëndohej edhe smogu. Megjithatë brenda meje kundërmonte aromë Çamërie…

Shefki Hysa

DËSHMIA

Fatija u drodh kur zëri i nuses i preu fillin e mendimeve. Njëlloj sikur ta kishin llahtarisur në gjumë. Fundja njëfarë gjumi është edhe rënia në mendime, përhumbja në sterrën e vetes ku janë mbledhur pikë e pikë dhimbjet, hidhërimet, tërë vuajtjet dhe hallet e jetës. S'ka ilaç më të mirë për të qetësuar plagët pa shërim, plagët e lëndura pa dashje. Kuturisesh në mendjen tënde, e shtjell dhe e tjerr atë të shkretë ashtu ngadalë si shtëllungën e leshit, siç ia ka ënda dhe shtriganes pleqëri. Po ç'tha nusja vallë? E gjora ajo që e pandeh të lajthitur kërcuren plakë!

- Të ndjeva zënë apo më bënë veshët, bijë? - iu kthye të resë që po grinte ca lakra në një tepsi të vjetër bakri.

Gjysmare çdo gjë në atë kasolle ku kishin gjetur strehë pas mënxyrës që i ndoqi këmba-këmbës gjer te portat e kufirit shqiptar. Dhe, si të mos mjaftonin kujtimet e lemerishme që i lëvrinin herë pas here në sytë e mendjes, na edhe varfëria, si një grusht gjembash më shumë.

- Një komision thashë, ka ardhur një komision me ca të huaj, - përsëriti nusja, në fytyrën e së cilës mëma dalloi haptas keqardhje.
Ndjeu të rrënqethura nëpër trupin e plakur e të zhubrosur si një topth leckash, më shumë të rëgjuar prej marazit se prej pleqërisë.

- Të huaj the? Po ç'duan të huajt këtu?! - sa s'klithi e tëra e ngjethur, pa kuptuar në se ishte prania e të huajve apo diçka tjetër që i ndillte urrejtje.

- Thonë se janë njerëz që na e duan të mirën, moj nënë. Mbledhin dëshmira për krimet e gjaksorëve tanë… Thonë se do t’i dënojë bota zervistët grekë, që dogjën, vranë e prenë Çamërinë tonë, - e ëmbëlsoi zërin e reja, si të kishte përpara të voglin e saj trevjeçar që duhej patjetër përkëdhelur.

- Mirësi zeza e të huajit! Ah!… I huaji i huaj mbetet, moj bijë. Kije nga mëma këtë… Po ç'kërkojnë ata?… Ma thuaj edhe njëherë se sikur më gjëmojnë veshët! – theksoi mëma, sa mosbesuese dhe kureshtare, e shndërruar sakaq si flaka që shpërthen në një zjarr bubullues.

- Janë mbledhur njerëzia në shtëpinë e Rexho Plakut dhe u tregojnë për të këqijat që na kanë bërë grekët, sesi na vranë e na përzunë nga shtëpitë, na grabitën e na dogjën pasuritë, na lanë muhaxhirë pa atdhe, - tha e përlotur nusja.

- Ashtuuu?! - mërmëriti mëdyshas mëma dhe sikur i shkrepi edhe nëpër skutat e shpirtit të vrerosur një dritëz.

Iu kujtua se kishte kaluar më shumë se një vit nga ajo ditë e mallkuar kur mortja, me pamjen e të pabesëve zervistë grekë, ishte turrur në fshatin e tyre, atje në Çamëri, shtëpi më shtëpi, i kishte ngulur thonjtë e vet, tërbimthi, në jetën e njerëzve të pafajshëm, theri, griu e përgjaku burra, djem e fëmijë… Mortje burracake që nuk kursente as gratë!…

"Oh, mallkim, vetëm mallkim! – brofi qenia e saj e rebeluar në vetvete. - Mallkuar në jetë të jetëve! Të huajt! Ata që na vranë natën e na qanë ditën!… Kështu dhe ngaherë, kështu… Mbase që kur është krijuar kjo botë… I huaji vret dhe me thikë, edhe me të qeshurën e vet, me plumb dhe me bukë. Po, po, të merr më qafë edhe buka e të huajit! Të ngec m'u në fyt, të mbyt e prapë s'të beson kush… Prandaj edhe përsëritet e përsëritet pafund historia me të huajt… Si në Çamërinë tonë… Jo, o të huaj, nuk ju zë dot besë… Të paktën unë, korba plakë. Se ishit ju që më katandisët kështu, kallogre"…

Mëma e egërsuar një copëherë, si ata që i zë gjaku dhe e humbasin toruan, u harrua përballë skenave të tragjedisë, që ndërtonte e rindërtonte vazhdimisht imagjinata e sa e topitur, gjersa e shkundi zëri i nuses nga ajo vetëshushatje. E përjetonte ditë e natë këtë gjendje shtangieje që i sillte në sytë e mendjes, si me magji, tërë të vdekurit dhe ajo i hakërrohej mortjes me krahët e përfytyrimit, e zbonte larg, shumë larg, pastronte plagët e frikshme të viktimave dhe bisedonte e bisedonte pa u lodhur me ta… Qanin hallin e përbashkët…

Në fund të fundit, kredhja në të kaluarën, sado torturuese, ishte e vetmja kënaqësi që e ngushëllonte mëmën, përveç nipit trevjeçar që e donte si dritën e syve. I ngjante djalit të saj ajo fëmijë dhe, nëse i gëzohej dritës së syrit, i gëzohej pikërisht për atë trashëgimtar…

- The gjë, bijë? Se mua po më lënë edhe veshët, të keqen, - u ndje mëma dhe padashur vuri re se edhe e reja, megjithëse nuk i kishte mbushur të tridhjetat, po rrudhej dhe po zbardhej para kohe, si shumë vejusha.

- Thashë se ata të huajt sikur nuk po u besojnë dëshmive gojore të njerëzve tanë. U duken fantazira…

I theri zemra Fatijes, si ta kishte goditur edhe atë thika e zervistëve. Iu err vështrimi dhe u shushat përsëri. U deshën duart e nuses kësaj here për ta shkulur nga ajo gjendje të fikëti. Njëlloj asfiksie logjike.

- Kujdes djalin, nuse, - tha befas mëma dhe u çua me mundim, në këmbë.

Duart nuk ia shqiste prehërit të tumaneve si të ishte nuse shtatzanë dhe të priste fëmijën e parë. Në kokë i zukaste i vetmi mendim se i huaji mbetet i huaj. Dhe i dridhej i tërë trupi si nga ethet…
Në udhë e sipër vuri re se gjethet e bajameve ishin zverdhur. Mbi kryet e saj varej një qiell i trazuar vjeshte. Ishte vjeshtë e vitit 1946. Poshtë Konispolit, në Vasilikua tymosnin ende zjarret e muhaxhirëve të Çamërisë. Në Qafëbotë zbardhnin gurë varresh. Ende s'ishte tharë dheu mbi ato varre…

Plaka zbriste drejt mesit të fshatit duke u mbajtur nëpër trungjet e ullinjve dhe bajameve. Hepohej për t'u rrëzuar e nuk rrëzohej. Shpresat e mbanin në këmbë…

Ajo e pa që larg grumbullin e njerëzve, edhe ata e panë atë. Të huajt, ndonëse u përkthehej gjithshka me hollësi, vazhdonin të tundnin kokën mosbesues, u dukej si një gogol më tepër i sajuar se sa një e vërtetë e jetuar vrasëse, persekutuese, përndjekëse, masakra që përshkruanin dëshmitë gojore. Mospërfillja po i nxehte konispolitët e çamët e mbledhur përballë komisionit.
Fatija që e merrte me mend, pak a shumë, rrjedhën e bisedimeve, u dha në krye të sheshit. Për çudi, një lloj force e zgjuar diku brenda saj ia bënte më të sigurt hapat. I huaji mbetet i huaj, i vetmi mendim refren përbrenda kafkës së saj, mbështjellë me shaminë e bardhë lidhur ndën gushë. Dhe urrejtja ia valonte trupin e tkurrur e të kërrusur nga llahtara e mënxyrës. Ashtu e kërleshur, në dukje, shtrëngonte ende, me duart që i dridheshin, prehërin e tumaneve. Njerëzit e irrituar heshtën, duke i hapur udhë, sikur ajo po sillte një provë të madhe që përmbante në vetvete të gjitha provat, faktet e dëshmitë, ato që thanë e që do të thonin… Atëherë të huajt nuk do të guxonin t'i lëviznin më kryet me mosbesim…

Sytë e të gjithëve njëherësh u mbështetën në prehërin e tumaneve, në një pritje të ankthshme, sikur nga barku i saj do të lindte, aty për aty, një fëmijë që do të rritej në çast për të dëshmuar me shenjat e plagëve, me klithmat e tmerrit përballë torturave të vdekjes, gjithçka kishin vuajtur, parë e dëgjuar çamët e përvëluar…

Edhe njerëzit e komisionit sikur parandien diçka. Ata heshtën dhe ia ngulën vështrimet plakës si një dëshmie të gjallë të sajuar, ashtu si një nyje vuajtjesh, dhimbjesh e varfërie të papërceptueshme nga mendjet e tyre.

Mëma po afrohej ngadalë si një ceremoni e përzishme. Një hop ajo u mëdysh: të ndalej apo të shkonte gjer në fund të atij korridori njerëzish, ku rrinin të huajt. Fytyra po i shtrembërohej, hera-herës, si dikur në nusërinë e saj nga dhimbjet e lindjes së djalit, të birit të vetëm që ia masakruan përpara syve xhelatët zervistë. Askush nga ata që e rrethonin nuk guxonte të pipëtinte, t'i thoshte qoftë edhe një fjalë të vetme.

Kur u afrua para tryezës së të huajve ndjeu se iu rëndua frymëmarrja, lotët që u kishin shterur prej kohësh syve të saj të thelluar, sikur u rrokullisën e i zunë lëmshas fytin. Megjithatë i ngriti sytë nga barku i saj dhe u hodhi një vështrim të egërsuar të huajve, nga duart iu shkëput, befas, një shtëllungëz flokësh që u hap përmbi shkresurina me pamjen makabre të një lëkure të rrjepur nga një kokë njeriu…

Të huajt hovën përpjetë dhe u zbrapsën me llahtarë. Një klithmë si prej korbi u ngrit nga kraharorët e njerëzve. Vështrimi përbuzës i mëmës i përfshiu të gjithë dhe u ndal mbi të huajt. Ata s'bëzanin, si të tromaksurit prej një ndëshkimi që mund t'ia behte nga çasti në çast.

- Donit dëshmi për kriminelët dhe krimet e tyre? Ja ku e kini! Flet vetë për tërë atë gjëmë që na hodhën në kurriz të pabesët, - tha dhe zëri iu këput si nga një goditje e beftë.

Lotët i rrodhën nëpër brazdat e faqeve të rreshkura. Heshti pak pastaj nisi të rrëfente, më shumë si për vete se për të tjerët.

- Një krakurimë e ethshme këpucësh me gozhdë u ndie nëpër shkallët e gurta. Ngrimë në pritje. Parandjenja e së keqes apo hija e atij troku ogurzi, që po i turrej si kurrë ndonjëherë shtëpisë sonë dykatëshe, si një kala e gurtë në një shpatull bregu atje në Çamëri, na e vuvosi gojën. Seç kishim një gëzim atë ditë, nuk mbaj mend mirë, por po qeshnim me djalthin që kolovitej në supet e tim biri. I ngriu edhe fëmijës e qeshura në buzë. Nusja e djalit, dyllë e verdhë, sikur e nxiti gjë, arriti të rrëmbente mashanë në vatër dhe mbeti me sytë e tromaksur nga dera. Graburitja u ndërpre, fare pak, aq sa i duhet një njeriu për t'u mbushur mirë me frymë, në sheshin në krye të shkallëve, pastaj një goditje shkelmi dhe dera u përplas si rrufe pas mureve, njëri kanat i dalë nga mentesha u anua me një gërvimë ankuese. Në prag u dhanë dy ushtarë të Zervës, dy mjekëroshë, njëri më zdap se tjetri. Ai më i gjati kish një sy të kuq, të egërsuar nga të pirët a ndoshta nga pagjumësia, me një vështrim si të qenit të tërbuar. Shkuli sakaq kamën nga brezi dhe ashtu vëngërosh na u kërcënua të mos lëviznim vendit, të mos ulërinim, po të na dhimbsej lëkura. Nusja vuri të dy duart mbi fytyrë për të mbytur klithmën që i shpëtoi prej lemerisë. Ushtari tjetër, një kokëtul, që dinte vetëm të zgërdhihej, ia vuri majën e kamës në fyt asaj në çastin që po matej t'i binte me masha për t'u mbrojtur. U sula midis ushtarit dhe nuses dhe i shtyva larg e larg e tmerruar. Zemra më rrihte si daulle në gjoks. Djalthi, megjithëse në duart e babait të tij, i lemerisur nga ardhja brutale e atyre të panjohurve, ia plasi befas të qarit me britma. Pushoje atë kulish se ia këputa kokën si të zogut, iu gërmush tim biri vëngëroshi dhe po i afrohej me sytë që i vetëtinin ligësi. U lëshova prapë midis gjakësorit dhe djalit. Ishin pothuaj mosha e tim biri ata të dy, të paemrit, as njëzetvjeçarë dhe mizorë si pjellë djalli. Na detyruan të mblidheshim në qoshe të dhomës djalë, nuse dhe unë që i mbroja me trupin tim nga maja e urryer e asaj kame në duart e vëngëroshit. Kokëtuli, që mbante të dy pushkët dhe një kamë, vërdallisej nëpër shtëpi, me atë të qeshurën e vet të pështirë, pa zë, si e një të sëmuri prej damllasë. Dyshemeja e vjetër prej dru rrapi rënkonte e bubullonte prej atyre këpucëve të rënda që mbanin ata të mallkuarit. Vëngëroshi pëmbysi stivën me dyshekë e jorganë, sepetet, dollapët, e bëri rrëmujë tërë shtëpinë, duke e kthyer gjithçka së prapthi. Kërkonte flori, kurse kokëtuli s'na i ndante sytë tek vinte rrotull e gjuante me majën e këpucës rrobat e pajës sime. Im bir mezi e përmbante veten, por unë ia prisja hovin, duke e pickuar të heshtëte dhe duke i ndenjur për çdo rast përpara. Vëngëroshi që s'po gjente asgjë të vlefshme, shfrynte e hungëronte mbyturazi. Sa s'po pëlciste nga inati. I nxinte balli. E ndiqja me ankth çdo lëvizje të tij dhe atë çast do të doja ta kisha vërtet një grusht flori për ata kokudhë vetëm të mos më preknin djalin, nusen dhe fëmijën e tyre, xhanin tim, flori e shkuar floririt. Po në një çast vëngëroshi drejtoi trupin dhe e urdhëroi kokëtulin të na lidhte. Oh, ai çast! Si ia dridhte qerpikët e syve ligësia atij krimineli. Si i shtrëngonte nofullat dhe dhëmbët, si turfullonte ai dac i zi zemërak. O Perëndi, ç'krijesë e shëmtuar mbi dhe! Iu hodh përsipër tim biri, ia shkuli nga duart foshnjen e lebetitur, e flaku në grumbullin e rrobave dhe i vuri këmbën në grykë gati për ta mbytur. Djali im u shkëput nga duart e kokëtulit dhe hovi për të shpëtuar fëmijën. U kacafytën me vëngëroshin, i cili iu kthye me grushta e shkelma. E kapi për flokësh dhe zuri ta zvarriste nëpër dhomë. Unë e nusja, lidhur bashkë, bërtisnim të pamundura për ta shpëtuar. Kokëtuli e mbante përkrahësh tim bir dhe vëngëroshi e qëllonte gjithë egërsi me këpucët e rënda, në bark. Sytë i ishin përgjakur nga tërbimi. Kur u këput e ra në shesh trupi i tim biri, gati pa jetë, vëngëroshi i pangopur, i nguli kamën në zemër, e shkuli dhe ashtu të përgjakur e nguli prapë e prapë e prapë… U ndez edhe kokëtuli… Me bajonetë… Ia bënë trupin vrima-vrima… Nusja i humbi menjëherë ndjenjat, kurse unë ashtu si nëpër mjegull, me zemrën e copëtuar, gati në të fikur, e pashë tërë atë llahtarë se si klithte im bir: "Oh, nanë, më vranë"! Se si hidhej e përdridhej kufoma ende e ngrohtë; si rridhte gjaku currila-currila, spërkati murin dhe rrobat e gjakësorëve, u derdh nëpër dysheme, një pjesë kullonte nëpër një të çarë poshtë në errësirën e katoit, kurse pjesa tjetër u mblodh e ngriu te këmbët e mia…

Po se mos u mjaftuan me kaq?! Kokëtulit nuk i shqitej nga buzët ajo e qeshur lugati, kurse vëngëroshi seç më bërbëliste, duke m'u zgërdhirë në hundë me thikën që pikonte gjakun e djalit tim… Më ishte tharë goja. Ashtu me sy të shqyer nga ajo llahtarë e paparë dhe e padëgjuar, nga ajo mënxyrë tepër e rëndë për supet e mia prej nëne të thinjur, e kisha humbur pothuajse fare ndjeshmërinë… Isha si një kufomë e gjallë… Kurse katilat, që donin të më torturonin edhe më, pasi ma therën djalin, si bagëtinë, ia rropën kokën dhe lëkurën e përgjakur ma rrasën në prehër të tumaneve… Atëherë m'u err edhe ajo pak dritë e syve dhe s'pashë më… Kur erdha në vete ata kishin ikur…

Shtëpinë e larë në gjak e lava edhe njëherë me lotët e mi dhe mora udhën përtej kufirit, të paktën, të shpëtoja djalin e nusen nga kthetrat e flamës që na hodhi mbi krye Zerva me atë bandë burracakësh të mallkuar…

Turma, që dëgjonte e nemitur, si pakuptuar u ndez në një murmurimë rebelimi që po e mblidhte grusht përqark mëmës. Ashtu e njësuar ajo masë njerëzish, dikur e përdhunuar, rrezatonte dëshirën e ethshme për drejtësi, përballë tryezës së komisionit…

Të huajt, që tashmë e kishin mbledhur veten, sikur e thithën nëpër çdo qelizë të trupit të tyre mizorinë që kishin vuajtur këta njerëz, revoltën që u shkaktonte gjymtimi ende i pashpaguar… E drejta ishte po në mes tyre, e masakruar…

Shkrepën disa herë aparatet fotografike, si për të fiksuar në celuloid zemërimin njerëzor, seç shkruan në ato kartërat e tyre, i mbyllën me nxitim nëpër ca çanta të zeza dhe u larguan me makinën që i kishte sjellë…

Mëmë Fatija mori me përkëdheli dhe dhimbje lëkurën e kokës së të birit, e mbështolli tërë kujdes e merak, shkopsiti polkën dhe e rrasi në gji, pranë zemrës, si të donte t'i jepte jetë nga jeta e saj…

I vështroi edhe njëherë njerëzit me sytë e përlotur dhe ashtu me duart përmbi kraharor u kthye për të ikur…

Njerëzit i hapën udhë pa folur. Ajo po largohej, megjithatë mbeti si një plagë e re e pashërueshme në zemrat e tyre, një plagë më shumë përkrah plagëve të sapolënduara të pafajësisë që u ndriçonte fytyrat…

Shefki Hysa

QAFA E BOTËS

- Ja dhe Qafa e Botës, - tha befas shoqëruesi me gishtin në drejtim të horizontit.
- Ku, ku?! - u gjallërua refugjati i raskapitur nga të ecurit gjatë më këmbë.

- E shikon atë kodrën, që zgjatet si bisht i malit të Nartës, përballë nesh? Ajo është. Ndërtesa që duket është posta jonë kufitare, kurse matanë një përroi, midis asaj korijes me plepa a ekualipte, një Zot e merr vesh, zbardh posta e grekut. Rreth 150 metra larg njëra-tjetrës, në mos gabohem.

- Aq e vogël?! - u habit djali që, teksa e përpinte me sy hapësirën tutje, priste të shihte një lartësi mezi të kapërcyeshme dhe jo një qafë të rëndomtë apo më saktë një qafëz të mbuluar nga shkurret bregdetare, që kurrsesi s'ta tërhiqte vëmendjen në të parë.

- Pse ç'pandehe zotrote, të gjeje këtu Baba Tomorrin?!… E vogël vërtet ajo qafë, mor djalë, por e ka të madh namin. Vetëm ajo e di sa kokë njerëzish ka ngrënë... Unë tani e kam majtas udhën, atje lart rrëzë Saraqinit e kam stanin. Ti ngjitu njëherë lart në Konispol, te rrapi i pazarit, në qendër, dhe prit të bjerë nata që të shkasësh nëpër tela, pa të parë ushtarët tanë. Kështu bëjnë edhe shumë të tjerë si puna jote. Ose mba drejt luginës, Vasilikua quhet, mbase ke dëgjuar për të dhe zër ndonjë rrëzë sa të erret. Nuk kalohen ndryshe telat... Dhe të vaftë mbarë atje në botën e lirë! - e uroi bariu duke ia shtërnguar dorën fort si burri burrit.

Pastaj u rrotullua, vuri kërrabën kryqas pas qafës, përdrodhi llërët në të dhe ashtu si një shenjt i kryqëzuar, siç hyri dhe u larguar nga jeta e djalit, pa i dhënë të njohur.

Djali e ndoqi një copëherë me sy hapin e shkujdesur të atij dashamiri, mesoburrë babaxhan me një lloj mospërfillje të gdhendur në tiparet e fytyrës, ndaj jetës që e kishte kërrusur para kohe si shumicën e njerëzve të këtij vendi dhe seç ndjeu një farë keqardhje në vetvete, të shkaktuar ose prej ndarjes me të, ose prej vetmisë apo njëherësh nga të dyja. Vështrimin ia rrëmbeu rishtas Qafa e Botës.

- Sa e vogël dhe e famshme! - përsëriti me zë ai pa shpjeguar dot habinë që i zgjoi ky fakt…

Kishte dëgjuar qysh në fëmijërinë e tij për Qafën e Botës nga goja e muhaxhirëve çamë, bashkëlagjarë… Ata kishin zënë vend në qytetin e tij, siç i tregonin prindërit, aty nga mesi i vitit 1946, pas shumë plagëve të marra në Çamëri, pas tërë atyre peripecive prej Qafës së Botës e me radhë në tërë Shqipërinë e Jugut, ku kalonte udha e kërkimit të një strehe njerëzore. Kishte qenë Kepi i Shpresës së Mirë, bregu i shpëtimit, kjo Qafa e Botës, për çamët e djegur e të përndjekur, por edhe varrezë për një pjesë. Njëherësh qafë shprese dhe vdekjeje, djep-varr i ëndrrave dhe dëshirave njerëzore!… Qafë Bota!… S'dihej se kur dhe çfarë kishte pasur parasysh ai dikushi që i vuri këtë emër ngjallës kureshtjeje. Vetë shprehja, në kuptimin e parë, të shtyn të përfytyrosh një nga pikat më të larta të botës sonë, pikërisht qafën e saj, nëse do ta personifikosh atë, pak a shumë në trajtën e një qenieje gjigante me tipare njerëzore. Imagjinata e ndezur të shpie gjer atje sa të hipësh kaliqafë botës dhe, duke tundur këmbët, të soditësh i kënaqur se ç'bëhet rreth e rrotull, nëpër të tjera botë. Si të ngopesh së kulloturi sytë, fare lehtë, me flatrat e fantazisë, mund të bësh edhe një shëtitje përtej botës sonë dhe, si të velesh, duke shkuar qoftë edhe prapa diellit, rikthehesh në atdhe… Këtë përfytyrim i zgjonin djalit, në fëmijëri, kujtimet e çamëve… Me kalimin e viteve, Qafa e Botës, që kishte zënë vend në ndërgjegjen e tij, fitonte përmasa reale. Tashmë, me sytë e mendjes, shihte një qafë mali të lartë në kufi të dy botëve. Meqë bota jonë përshkruhej nga propaganda si streha e dritës dhe e lumturisë, duke u nisur edhe nga rrëfimet e çamëve për fatin e tyre tragjik, atje në Çamëri, djali-fëmijë përfytyronte skëterrën matanë Qafës së Botës. Pra, Qafa e Botës i ngjante njëfarësoj asaj portës së fshehtë të përrallës që lidh botën tonë me atë përtej varrit, të gjallët me të vdekurit…
Por tanimë raportet ishin përmbysur…

Instinktivisht, ndërsa tregimet për atë qafë i ngacmonin mendimin, u pri nëpër fushëtirën e Vasilikoit të mbjellë me grurë. Bimët ishin harlisur prej shëndetit, ndoshta të stimuluar edhe nga shirat e shumtë të marsit. Seç ndiente një lëngëzim, njëlloj buisjeje pranverore përbrenda tek çante përpara, parcelë më parcelë, si agronom. I lëvrinte e thekshme, në çdo qelizë, dëshira për një jetë siç i ka hije njeriut… Ah, sikur t'i ecte mbarë sa të kalonte nëpër klon e përmbi Qafë Botë!…

I hodhi një sy diellit. Edhe për pak e rrëzohej matanë maleve të perëndimit. Megjithatë, as që mund të bëhej fjalë për kalimin e kufirit pa rënë nata. Do të binte menjëherë në duar të rojeve. Tani Qafëbota dukej, pothuajse, me tërë relievin e saj. Sikur të zgjidhte përroin, t'u shmangej, sa më në perëndim të dyja postave, nëpër Qafë e matanë, drejt e në Çamëri?… Po, po! Vetëm se, siç e kishin porositur, mundësisht, t'u ruhej edhe fshatrave këndej lumit Kalama, për të mos rënë në duart e policisë greke që të kthente e të dorëzonte në postën shqiptare…

Po ky gardh, kaq i pleksur dhe i lartë?! Pëllëmbë e tela me gjemba të lidhur si rrjetë kurthesh nëpër tërë ato shtylla druri?!… Pra, ky na qenkësh kloni!… Si rrethimet e kampeve të përqendrimit, që i kish parë nëpër dokumentarët e filmat për Luftën e Dytë Botërore… As lepujt e egër nuk rrëshqasin dot në atë dendësi telash… Vështirë edhe iriqët gjëmbaçë, u çudit djali, pa guxuar t'i afrohej më shumë se dhjetë metra atij gardhi që të ngjethte mishtë…

- Thonë se ka edhe rrymë elektrike, - nëpërdhëmbi dhe ia nguli sytë si të hetonte se ku fshihej sekreti i fuqisë së atij "gogoli".

Qafa fillonte matanë telave e mbuluar nga shkurret e ferrat. Bari gjer në gju. I pashkelur prej vitesh ndoshta ai bar… Vetëm në faqen matanë përroit dallohej një udhëz zigzake e rrahur dhe e ngjeshur nga një mori gjurmësh që prej se largu të krijonte idenë se duhej të qenë të freskëta… Ndoshta nëpër atë truall kishte shkuar një pjesë e atij rrëmeti refugjatësh… Po si e kishin kapërcyer klonin?… Diku do t'i kishin prerë telat për të çelur atë shteg fatlumë… Mbase kishin sajuar jo një, por shumë shtigje nëpër atë çark vdekjeprurës…

U kot një hop, sa poshtë-lart, paralel me telat po nuk i zuri syri kund ndonjë të çarë. Si nuk i shkoi nëpër mend kjo dreq pengese?!…

Ah, sikur të kishte me vete një pincë a një darë, e zgjidhte në vend problemin!… Nuk do të kuturiste fare në kërkim të shtigjeve të shkelur prej të tjerëve…

Dalëngadalë po errej. Hijet e mbrëmjes sikur i shtonin edhe retë që aviteshin tinëz prej jugperëndimit.

- Krra, krra, krra! - u çorr befas një korb.
- Plaç! - shau me zë djali dhe ngriti kokën për të parë se nga erdhi kjo krakavitje që i gërvishi zemrën.

Një korb i madh vërtitej një të hedhur guri sipër tij.

- Krra, krra, krra! - krokati prapë ai dreq shpendi i zi dhe djalit iu duk se mund t'i ulej mbi kokë për ta gllabëruar.
- Krra, krra, krra!...
- Kokën, tënde, zogjtë e tu! - klithi djali i nxehur.

Një valë mornicash, si mizat e dheut nëpër udhën e tyre, i lëvrinin, nëpër shtyllën kurrizore dhe, herë-herë, i shpërndaheshin nëpër tërë trupin aq sa i shkaktonin ndjesinë e shqitjes së mishit nga kockat.

- Krra, krra, krra! - jehoi e tërë lugina.
Se nga kishin mbirë një re e tërë korbash që u bashkuan me të parin.
- Krra, krra, krra! - krokati edhe një trumbë që u ngrit nga shkurret matanë telave.
- Hëngërshi kokën tuaj, ishalla! - murmuriti djali i çuditur dhe njëherësh i frikësuar nga kjo dyndje që e lakmonte si të ishte kufomë.
- Krra, krra, krra (ne të ndjellim vdekjen, ne s'bëjmë shaka)! - këmbëngulte kori gjëmëzi.
Djali i vështronte si i shastisur.
- Krra, krra, krra (jemi korba kufomënjeringrënës, jemi gjëmëhata)! - vazhdonte avazin e vet ajo valle makabre.
- Krra, krra, krra (ty do të të hamë, ne s'dimë shaka)! - kumbonte krokama e shumëfishohej e shungullonte sipër veshëve të djalit.
- Pu, çfarë zogjsh tuhafë! - tha me vete, kur pa se nuk po i vinte asnjë e keqe nga ajo grindje e skëterrshme…

Bëri për lart, drejt Konispolit, midis gëmushave si për t’iu fshehur syrit të korbave. Ata, të njëjtin avaz, e shoqëronin… Aty për aty i shkoi mendja për keq… Po sikur ta pikasnin ushtarët? Ajo dreq krakavitje kushtruese alarmonte edhe të vdekurit e jo më të gjallët…

Vështroi me shqetësim faqen kundruall dhe përgjatë klonit. Dalloi shkaras, matanë telave, tutje një lëmi ferrash, dy ushtarë që po afroheshin me vështrimin nga loja ajrore e korbave dhe me automatikët në duar…

Zemra i rrahu me furi aq sa nuk kuptoi se e rrëzoi forca e goditjeve të saj apo shtytja e brendshme vetëmbrojtëse. U struk mirë e mirë si lepur midis barit ndën tendën e ferrave dhe mbajti frymën në përgjim… Zërat po afroheshin të shoqëruar nga kërcitja e degëzave të thara nën peshën e hapave.

- Krra, krra, krra! - herë largohej e herë afrohej krokama e korbave. Ushtarët qeshnin, gjë që e qetësoi në një farë mase të fshehurin.
- Budallenj zogj këta, edhe përrallat, edhe fabulat kështu i nxjerrin, - kukuriste zëri i ngjirur.
- Grindavecë që s'dinë gjë tjetër veç "krra, krra, krra". Po si shumë grinden sot, sikur kanë zbuluar ndonjë ngordhësirë, - pohoi zëri i hollë.
- Pa nuhate ajrin se mua më janë zënë hundët...
- Bar dhe lule vjen, asnjë aromë e keqe… Mbase ndiejnë lëvizjen e ndonjë egërsire..., - vërejti zëholli.
- I ndjell më tepër prania e njeriut korbat e Qafë Botës, - tha zëngjiruri me një ton që shprehte siguri.
- Prania e njeriut?! - u çudit zëholli.
- Po, ç’kujton ti?!… Ia dhanë krokamës sapo na panë… E ndiejnë erën e mishit të njeriut dhe xhindosen, si qen të tërbuar, korbat e këtushëm. Je i ri në postën tonë dhe ke për të mësuar shumë… Mbase që sonte...

Dhe ushtarit të vjetër iu kujtua ç'i kishin thënë më të vjetrit:

- Po të fillojë shiu do të shohësh se nëpër Qafë do të shpërthejnë vetvetiu dhjetëra e dhjetëra flakë që të kallin tmerrin. Thua se po të rrethojnë flamat e lugatët dhe pret, nga çasti në çast, të të ngulin kthetrat në grykë. Ka rrezik të shkallosh, po të jesh i vetëm në këtë Qafë në netë me shi… Ajo mori flakësh, që kërcejnë pupthi sa andej-këndej shkaktohet nga fosfori i eshtrave që zë e gjallërohet e vetëndizet flakë prej lagështirës… Shkurreve, midis ferrave dhe barit që mbulojnë këtë tokë, po të kërkosh, do të gjesh kockat dhe kafkat e shumë skeleteve njerëzore… Ngaherë kanë mbetur kufoma njerëzish të pavarrosur në këtë qafë. Por, siç thonë, muhaxhirët çamë, rreth vitit 1945, të përndjekur nga bandat greke, kanë lënë shumë të vdekur shtigjeve të kësaj qafe… Vdisnin të cfilitur nga plagët, sëmundjet, të ftohtit, uria dhe vuajtje që s'i percepton dot një mendje njeriu normal. Ashtu pa ndihmë dhe mbrojtje kruspulloseshin dhe jepnin shpirt, duke rënkuar, rrëzë kaçubeve dhe gëmushave… Njerëz të tjerë, të lemeritur, kapërcenin mbi kufoma të njohurish e të panjohurish, për të vdekur, ndoshta, që në kthesën e parë të atyre udhëzave të sapokrijuara nga shputat e këmbëve të përgjakura apo më tutje, në një lëndinëz a pranë një shkëmbi… Kaq shumë kufoma viktmash të pafajshme në pak ditë e javë!… Kutërbonte që larg, Qafa, prej mishit të prishur… Ajo erë e keqe i ndolli korbat kudo që ishin… Dhe u turrën ata si krimbat mbi ato kufoma të mjera… Lanë vetëm skeletet me eshtra të shpërndara e të ngatërruara me njëra-tjetrën gjithandej Qafës... Dalëngadalë mbiu bari dhe shkurret e reja… Qafa e Botës po i pranonte në gjirin e vet skeletet, u bë varri i tyre… Ndërkohë, korbat, që e mbushnin me krokamat e veta kobzeza këtë copë qiell, të mësuar me shijen e veçantë të mishit të njeriut, në pritje të të tjerave kufoma, që kurrë nuk i munguan kësaj Qafe, ngritën foletë nëpër shkuret e dendura dhe skutat e shkëmbinjve, pollën vezë dhe lindën brezni të reja zogjsh, gjithnjë e më të uritur, që u kërcënohen edhe të gjallëve, kur duken në këto anë…
Thashë se nuk i munguan kurrë kufomat kësaj Qafe!… Më dëgjo me vëmendje… Pas baticës së muhaxhirëve çamë, që iu sulën Qafë Botës, në kërkim të Qafëshpresës, Qafëndrrave të tyre, një pjesë edhe i gjetën ato nëpër truallin amtar shqiptar, erdhi një moment që solli mbylljen e kufijve shtetërorë... Atëherë maestrot e diktaturës e rrethuan gjithandej kufirin tokësor të Shqipërisë me këtë gardh të pakalueshëm; më të frikshëm se edhe vetë muri i madh e i famshëm kinez… Gardhi, doemos do të kalonte edhe pranë Qafëbotës… U mbyll porta e saj kufitare. Mirëpo njerëzit jo të gjithë janë të nënshtruar… Të rebeluarit vazhdimisht ia kthenin sytë Qafës. Dhe ajo seç ka një veti që i tërheq si me magji njerëzit. Ndoshta ngaqë rruga, që lidh banorët e Jugut me fqinjët, kalonte pikërisht mbi Qafën e Botës, qysh në kohëra që s'mbahen mend apo ku ta dish?!… Sidoqoftë Qafa ka një fuqi magjike, që i tërheq në çdo kohë njerëzit: herë përkëndej, e herë përandej… Thonë se i tërheq ashtu siç tërhiqnin sirenat e lashta detarët e Odisesë për t'i shndërruar në skelete… Edhe pse u ngrit kloni, edhe pse përshkohej nga rryma elektrike dhe ruhej pëllëmbë më pëllëmbë, me ushtarë dhe oficerë të regjimit komunist, njerëzit synonin verbërisht drejt Qafës, si fluturat drejt zjarrit… Dhe krismat e automatikëve jehonin netëve, plumbat bironin errësirën me dritëzën e trajektores së tyre, bironin edhe jetët e atyre që shkelnin rrëzë klonit… Njerëz që kanë mbetur sa herë si këmisha të përgjakura nëpër gjembat e këtyre telave… Dordolecë që shndërroheshin sakaq në simbolin e frikshëm të fuqisë paralizuese të gogolit të diktaturës… Dhe shumica ishin paqedashës, liridashës, si unë e si ti… Po i tërhiqte kjo e shkretë Qafë se, pakuptuar, bota e të gjallëve, e ëndrrave dhe e shpresave, që gjetën në fillim këtu muhaxhirët çamë, u metamorfozua në një botë ferri, ku ndiheshin rehat vetëm të vdekurit…

E kundërta ndodhi, ndërkaq, matanë Qafës, Skëterra i la vendin Parajsës… Dhe i joshte ajo Parajsë njerëzit që ndienin se po u vdiste shpirti në këtë vend… Dhe pranonin më mirë vdekjen fizike në Qafë të Botës ose shpëtimin matanë saj… Ndonjëri qëllonte që ia dilte mbanë dhe, vërtet, pas Qafës së Botës, gjente Qafën e Shpresave: atë Çamëri që dikur u përgjak dhe u shkretua nga banditët… Doemos të pashtershme pasuritë e saj…

- Përralla me mbret, fantazira popullore! - shqiptoi ushtari i ri sa mosbesues edhe i habitur nga rrëfimi i frymëzuar i shokut më të vjetër, që, mesa duket, ishte i mirinformuar për historikun e këtyre vendeve…

Nata kishte rënë me kohë, po refugjati i ngjeshur fort pas tokës, megjithëse ajo po ia akullonte trupin, nuk guxonte të lëvizte as gishtin. E ndanin a s’e ndanin dhjetë hapa nga ushtarët e ulur matanë telave… Donte s'donte dëgjonte edhe ai bisedën me vëmendje. E ndiente se thoshte të vërtetën zëngjiruri, sepse një pjesë të atij rrëfimi e kishte dëgjuar nga goja e çamëve fqinjë, banor i një pallati me ta...

- Ti nuk më beson?!… Ha, ha, ha! Po a e di, mor mik, se, vetëm para tre muajsh, këtu rrotull, në një natë me shi, u vranë pesë vetë?… Kasaphanë!… U përlyen edhe telat me gjakun dhe trutë e tyre… Një ushtar dhe katër civilë… Dhe të gjithë të pafajshëm… Ushtari në punë të vet, në shërbim, njëlloj si ne… Civilët, të një fisi e të një fshati, kishin marrë udhën që larg, me të vetmen dëshirë, të mos ia shihnin më sytë kurrë mjerimit të këtushëm, me padurimin përvëlues për të dalë sa më parë në botën e fqinjit… Ishin të varfër dhe, si gjithë të varfërit, i joshte mërgimi, udhët e botës, enigmat që ta ngacmojnë imagjinatën… Mbase ecnin me mendimin se do ta gjenin edhe ata dikur të Bukurën e Dheut, atë vend të mrekullueshëm e të dëshiruar për cilindo udhëtar, Eldoradon… Çdo njeri e ka në shpirtin e vet një "Eldorado"!… Dhe ku ta kish se nuk i buzëqesh një ditë?!… Mjaft të guxojë… Guxuan edhe ata, kur morën udhën e kufirit… Vëru faj, po deshe, në guximin e tyre!… Dhe e pësuan… U ngatërruan dhe u vranë me ushtarin… U përgjak edhe toka...

Thonë se shiu që binte nuk e la gjakun të mpiksej menjëherë. Një pjesë avulloi dhe i dha erës që frynte një shije të athët që të ngacmon gjer thellë në shpirt… Era, duke bartur gjithandej fantazmën e atij krimi, sikur e shumëfishoi me jehonën e vet tragjedinë, e dyndi madje edhe në skutat më të errëta të vetëdijes njerëzore… Në fillim, prej llahtarës dhe dhembjes, u rebeluan njerëzit e farefisit, pastaj tërë fshati e krahina… Morën udhën, shumica për në vendin e ngjarjes, t'i tërhiqnin vetë kufomat. Po njerëzit e qeverisë sonë, si të mençur që janë, i kishin nisur të vrarët sipër një karrocerie makine… Pa arkivole… Ashtu të përgjakur, të përbaltur, fytyrëcopëtuar nga plumbat… Vdekje e shëmtuar që pëlciste edhe gurin me pamjen e vet e jo më zemrat njerëzore, prej mishi e gjaku!… Të afërmit e kufomave dhe shoqëruesit u takuan në grykën e Bogazit… Jehoi edhe gryka nga klithmat e dhembjes e jo më gurmazet e atyre njerëzve… Një kacafytje tjetër derisa shoqëruesit ia mbathën… Në fshat vaji u bë gjëmë e gjëma revoltë… U shkul e tërë krahina me burra, gra e fëmijë, si zemërimi i një tufani të verbër, ndoshta me mendimin për të rrafshuar selinë e qeverisë atje në qytet. Mirëpo arriti e i doli së keqes përpara qeveria… E frenoi me forca të shumta turmën e rrëmbyer në një qafë, në hyrje të qytetit… U kthyen në fshat, varrosën të vrarët dhe u duk se do të mbyllej me kaq ajo plagë. Por ja që s'u mbyll, përkundrazi, zemërimi i fashitur në dukje, i rrëmbeu tërë banorët e Jugut… Dhe ishte pragu i vitit të ri… Si ta kishin bërë me fjalë, midis tyre, shumë familje, nga shumë krahina, lanë pa prekur sofrën e varfër të festës dhe, nëpër natë, si një rrjedhë e fuqishme dhembjeje e dëshpërimi, u drejtuan për në kufi. Prenë telat dhe përmes shtigjeve rendën matanë, në truallin e fqinjit… Nga halli… Gërryese ajo llavë e nxehtë njerëzore!… Në fillim netëve e më vonë edhe në mes të ditës, njerëzit e kalonin Qafën e Botës, pa u hyrë gjemb në këmbë. Askush s'guxonte t'i dilte përpara atij rrëmbimi njerëzor… Deshi s'deshi qeveria, e trembur për fatin e saj, përmes heshtjes, e ligjëroi atë kalim të paligjshëm kufitar… Po boshatisej vendi… Derdheshin njerëzit matanë kufirit si një rrjedhë e fuqishme gjaku nga trupi i kombit… Hemoragji e pandërprerë, kapitëse, vdekjeprurëse… Kanë kaluar kaq muaj dhe ende nuk po rresht ajo hemoragji… Tashmë anemik edhe trupi i Atdheut, doemos, si njerëzit e tij të paushqyer mirë… Dhe sa e vështirë t'ia ndalësh hemoragjinë anemikut!… Mjekët e dinë ç'heqin… Kurse qeveria jonë...

Po përsëritet tragjedia e muhaxhirëve çamë, këtu, në Qafë të Botës… Megjithëse thonë se historia përsëdytet në mënyrë komike, e vetmja gjë që mund të të shkaktojë një buzeqeshje të hidhur në këtë histori të re muhaxhirësh është ndoshta fakti se, ndërsa çamët i ndiqte i huaji, muhaxhirët e rinj, figadhes, siç i quan me përçmim greku, i ndjekin njerëzit tanë… Po, po njerëzit tanë kolltukofagë, siç i cilësojnë gazetat e opozitës!...

Edhe këto të pabesueshme të duken, or mik?!… Po skeletet e gjetura në kufi, pasi u shkri bora e janarit?… Po të tjerë që kanë dhënë shpirt të raskapitur prej rrugëtimit që nga thellësitë e vendit?… Madje edhe nga Veriu… E jepnin frymën e fundit të ngecur, ja, nëpër këta tela, që një ditë kanë për t'i përdorur ndoshta banorët Konispolit për hardhitë e tyre...

Edhe tani, që ne po bisedojmë, mund të ketë plot refugjatë përgjatë klonit që synojnë Qafën e Botës. Dhe kë do të ruajmë më parë ne në gjithë këtë hapësirë?!… Ndryshonte puna disa vite më parë: e ruante hija e frikës kufirin dhe jo shokët tanë. Njerëzit atëherë i përgjonte vdekja pas çdo shtylle të klonit, kurse sot... Jetojmë të tjera kohë, duhet ta bëjmë detyrën pa gjakderdhje… Vetëm t'i pengojmë njerëzit... Sa të mundemi...

Heshtje. Pastaj zëtrashi u kollit si për të pastruar zërin e këputur nga të folurit gjatë. U duk se do të thoshte edhe diçka, por nuk foli më. As zëholli...

Djali, me trupin gati të ngrirë e të sendëzuar prej firomës së të ftohtit, që buronte nga dheu dhe barërat e njoma, tërë makth, priste largimin e ushtarëve…

Retë ishin dendësuar dhe, sado që kishte dalë hëna, lart përmbi Konispol, prania e tyre e bënte dhe më të fantaksur natën… Lloj-lloj figurash të paqarta nga më të përçudnuarat sajonte mendja e lodhur e djalit e trazuar edhe nga të thënat e ushtarëve… Po ç'bënin ende atje?!…
Nuk i rrihej më. Lëvizi pak. Një shkarpë u thye nga rrotullimi në brinjë, por në veshët e djalit krisi si pushkë… Gati u zalis prej mendimit se ushtarët mund t'ia lëshonin me ndonjë breshëri plumbash…

- Dëgjove gjë zhurmë? - brofi zëri i hollë tingëllues.
- Jo. Megjithëse mua më janë zënë hundë e veshë prej rrufës… Veshët më uturijnë sikur po kalon ndonjë makinë aty tej, - tha zëri i ngjirur pa e prishur terezinë.
- Mbase më bënë veshët edhe mua, - u qetësua ushtari i ri, megjithatë e mbushi armën, aqsa krisma metalike e la gati pa frymë të fshehurin në ferra…

- Netët e marsit qenkan tmerrësisht të ftohta, këtu në Jug, dhe e merr kur të duash bronkon, në tërë këtë vesëtirë…

- E mira është të mos kemi shi, të lagurit kush e duron, pa të ftohtit i bëhet dermani, mbështillu mirë me kapotë dhe afrohu pas meje, rrëzë kaçubes, nuk të zë fare era, - e këshilloi zëngjiruri shokun.

- Shi?!… Pa shiko si iu mblodhën retë hënës! Pastaj ai rrethi a lëmi, quaje si të duash, që i rri si kurorë, është shenjë shiu, thonë pleqtë e anëve tona… Do të kemi patjetër shi! - vërejti i riu, me zë ankues.

Ushtari i vjetër nuk u dëgjua më. Nuk e zgjati as shoku. Refugjati i hodhi një sy qiellit ku mblidheshin retë. Hëna rrokullisej nëpër honet e reve si fytyra e ngrirë e një meiti. Frynte paksa Juga e ngarkuar me avuj shiu dhe e zbuste disi cingërimën therëse…

Koka i uturinte kurse qepallat i rëndonin si dy grila të hekurta dritaresh që mundohesh t'i mbash pezull me forcën e krahëve e s'i mban dot gjatë, sepse të mpihen muskujt, të dhembin edhe kockat… Njërën këmbë dhe një pjesë të trupit, sado që i fërkonte lehtësisht me dorë, nuk i ndiente më… Dridhej si degët dhe gjethet rrotull, si të kish hyrë në rezonancë me natyrën. Dhëmbët i kërcisnin… Krahu i majtë i mizëronte keqas, madje njëra prej atyre mizave, si të mos mjaftohej me pickimin e muskujve, i turrej hera-herës, edhe zemrës.
- Bërr, sa ftohtë! – belbëzoi.

U kruspullos edhe më. Ah, sikur të ndodhej ndonjë strehëz diku aty rrotull! Sa të ngrohej pakëz dhe të shpinte shtatin e mardhur. Dhe do ta kalonte fluturimthi Qafën e Botës… Mesa po shihte, jo fort mikpritëse ajo Qafë… Mos vallë i pëlqenin më shumë kurbanet se sa ata që shkelnin kalimthi sipër saj?!… Ec e zbuloja tekat, po të duash, Qafës së Botës!… Se si i tingëllonte ky emër në këto çaste që ia kishte vënë veshin truallit të saj për t'i dëgjuar pulsin… Diku duhet ta kishte edhe një zemër, kjo Qafë. A nuk ishte e vetmja në tërë globin tokësor me atë toponim enigmatik?… Mund të ketë plot qafa me emërat e djallit, ariut, ujkut, luanit e më the të thash, por nuk ekziston një e dytë, Qafëbotë!… Ndaj i lejohej gjithçka, qoftë edhe sikur të qe sajesë prej grumbullimi skeletesh...

Po ç'është ai zjarr atje në atë lirishtë?… Bari qoftë, kurbat a arixhi, në këtë gjendje që është katandisur njeriu, do të ma bëjë një vend pranë vetes, sikur edhe në zemër… Jam vetë trishtimi, zhgënjimi i dëshpëruar… Tashmë jam qerozi e jo fodulli… Ma bëni një vend, o njerëz të mirë, përndryshe, sa po të më shihni, ju pikoj në zemër, ndryhem aty i padukshëm, ulem këmbëkryq dhe s'do të më ndjeni… Vetëm se do t'ju angushtohet nga pak zemra, do t'ju tkurren disi paretet e saj së brendshmi… Mbase do të ndieni një farë bezdie dhe aq… Përpara!… Më prisni, o njerëz!... Më mjafton një fije bujarie, një fije zemër, as ujë, as bukë e kripë… Ou, pa shih, kush na qenka!… Bariu, miku im…

- Tungjatjeta, o shenjt, siç e shikon ta gjeta kasollen: ma bëj hallall, bezdinë.
- Bujrum, or djalë, për ty e paskam ndezur zjarrin. Në një yll e mora shkëndinë....
- Shenjti im, ma shkrifërove trupin, m'i lehtësoi vuajtjet zjarri yt qiellor...
- Nuk ma dëgjove këshillën, or djalë, se edhe zemrën do ta kishe të ngrohtë, plot me afshin përtëritës rinor... Do të hapeshin kanatë më kanatë portat e Qafëbotës dhe do të ta ndrinte udhën tënde ylli, që kurdoherë e ke ëndërruar… Ndiqe atë yll, larg, sa më larg kësaj Qafe, se edhe unë jam duke e ndjekur yllin tim... Sa më larg kësaj Qafe, or djalë, kjo është këshilla ime, - u ndie zëri i plakut, teksa po shndërrohej në një shtëllungë tymi që tretej nëpër natë…

- Do të ndjek edhe unë rrugën e tij! - ia befi zemra dhe, pa pyetur fare, fluturoi, si topth i zi, tutje në horizont…
- Oh, zemra, më iku zemra! - bërtiti djali dhe shpërtheu në lotë.
I rrodhën faqeve lotët, rrëke-rrëke, aq sa i qullën tërë trupin…

Donte t'i hapte sytë të shihte rrobat e lagura nga lotët, por qepallat ishin rrëzuar mbi njëra-tjetrën, qerpikët ishin ngatërruar dhe duhej një kohë e gjatë për t'i shpleksur... E ftohtë dhe e errët kasollja, duan hapur grilat ose do ta pres mëngjezin, kështu në terr, i thoshte një mendje, kurse tjetra e këshillonte të mos tundej vendit… Mjafton të frynte pak erë dhe do të ndizej jo një, por disa zjarre… Dhe vërtet ashtu po ndodhte… Le të ngrohej më mirë se sa të merrej me ato dreq grila... Po sikur t'i hap dritaret, të mbushet dhoma me dritë?… Sa më shumë zjarre dhe dritë!… U kap pas njërës perde… Edhe pak, edhe pak, por kësaj here rrëshqiti dhe u rrokullis, u rrokullis, u rrokullis...

Po rrokullisej edhe hëna sikur donte të mbërrinte para tij në Qafë… Rrokullisej dhe tringëllinte si monedhë ari… Një monedhë e madhe e madhe, sa një bukë prej misri të verdhë, si ato që gatuante nëna në fëmijërinë e tij… A sikur të vinte një çast dhe të zgjaste dorën për ta rrëmbyer hënën!… Flori i kulluar… Do ta këmbente në një bankë me tërë ato pare dhe do të ishte ndër më të pasurit e këtij dheu... Më shpejt, më shpejt, më shpejt, rrokullisu, o trup! Të mbërrijmë para hënës në Qafë... Ku ta dish, mbase na e zë dora në atë lartësi... Baltë?… Po shkel nëpër baltë?… Kaq shumë lotë të kenë pasur sytë e mi, sa përbaltën truallin përqark?!… Nuk shteruakan akoma këta lotë?!... Nuk po i than dot as zjarri?… Pa shih, tërë këto zjarre!… Hapi sytë!...
Qepallat liruan njëra-tjetrën dhe djali, si të sapozgjuarit nga një gjumë ethesh, tymthi, kuptoi se po binte shi dhe trupi i tij si një sfungjer e kishte thithur gjer në palcë të ftohtin, baltën, lagështirën... Ishte përpjekur dhe zhgërryer i tëri, megjithatë nuk po e shkulte dot trupin nga kthetrat e paralizës. Si pakuptuar ishte sendëzuar ajo masë mishi, gjaku dhe dejesh… Ja, pra, më në fund tek po metamorfozohej në një shkëmb përbri shkurreve të Qafë Botës… Një krushk i ngrirë i legjendave që s'do ta shihte më kurrë yllin që ëndërronte, matanë kësaj Qafe të përbindshme. Një shkëmb i pa jetë, i ftohtë… Ende jo i tëri… Ballin sikur e kishte pak të nxehtë… Mbase nga zjarret e ndezur rrotull tij… Vallëzonin zjarret… Zjarre që vallëzonin e s'të ngrohnin aspak… Se nuk do të ishte tjetërsuar qenia e tij, po ta kishin atë afsh jetëdhënës ata zjarre… Shiu ende nuk pushonte… Edhe hëna vallëzonte nëpër re...

Po ai?!… Ç'krushk i ngathët! I ngrirë! I ngurtë!… Diç regëtinte ende përbrenda asaj mase të ngurtësuar... Zemra!… E paskësh në vend zemrën! Dhe po i dhembte, po i qante, në vend të atyre syve gati pa jetë, ku luhateshin ca zjarre të verdhë në të blertë… Sikur e lëvizi paksa dorën, nguli gishtrinjtë nëpër një tufë bari, po dora kapi një send të fortë, të ngurtë si trupi i tij… Një copëz druri e lagësht që rrezëllinte dobët nën dritën e hënës… Nuk ishte dru... as gur, por... një eshtër… pjesëza e një skeleti…

I regëtiu prapë zemra kur arriti të mendonte se mund t'i kishte ngulur thonjtë në fyt ndonjë të pavarri… Përfytyroi rënkimin e fundit mërguar kushedi se kur prej atij skeleti dhe seç ndjeu një kërcitje… Diku përbrenda tij… Dhe u rrëzua… Në humbëtirën e pafundësisë...

Hëna e ndali rrokullisjen. Shiu kaloi tutje i tërhequr nga malet e Veriut së bashku me valën e reve. Natyra e larë, pas furisë së atij rrebeshi, shkëlqente dobët, duke përthyer rrezet hënore dhe e bënte më të tejdukshme natën…

Qafa e Botës, po ajo e mijëra e mijëra vjetëve të shkuara, edhe në këtë natë me një ndriçim të zbehtë argjendi. Mospërfillëse dhe enigmatike, paçka se një jetë u shua në prehërin e saj. Një jetë që as do ta ndërlikonte e as do ta zgjidhte memecërinë e saj…

Të nesërmen dikush do ta gjente kufomën, në mos korbat, që ende dremitnin skutave, do t'ia shtronin një copë herë gostisë dhe Qafa e Botës shurdhmemece do të merrte në inventarin e vet edhe një tjetër skelet…

Shefki Hysa